تلقیح به معنای بارور کردن بوده و لقاح مصنوعی به فرایندی اشاره دارد که در آن بدون رابطه جنسی و با استفاده از ابزارهای پزشکی، امکان باروری زن فراهم می‌شود.
این روش یکی از راه‌حل‌های موثر برای درمان نازایی به شمار می‌رود و هر ساله هزاران کودک از طریق آن به دنیا می‌آیند. اما وضعیت حقوقی این کودکان در قانون کشور ما به چه شکل است.
در این مقاله قصد داریم جوانب حقوقی و شرعی این امر را بررسی کنیم.
لقاح مصنوعی چیست؟
تلقیح به معنای بارور کردن و لقاح به معنای باردار شدن است.
لقاح مصنوعی به فرایندی اطلاق می‌شود که طی آن زن بدون نیاز به رابطه جنسی با همسرش باردار می‌شود. در این روش، اسپرم به وسیله ابزارهای پزشکی وارد رحم زن شده و با تخمک ترکیب می‌شود. این فرایند می‌تواند از طریق روش‌های مختلفی انجام گیرد.
لقاح مصنوعی به عنوان یکی از پیشرفت‌های علمی در حوزه پزشکی، توانسته امیدی تازه برای بسیاری از خانواده‌های نازا باشد. این روش نه تنها از لحاظ پزشکی، بلکه از دیدگاه حقوقی نیز توجهات بسیاری را به خود جلب کرده است. والدینی که از این روش برای داشتن فرزند استفاده می‌کنند، ممکن است با چالش‌های حقوقی مختلفی مواجه شوند که نیاز به بررسی و تنظیم قوانین مشخصی دارد.
وضعیت حقوقی کودکان متولد شده از لقاح مصنوعی، موضوعی است که بنا بر نظر مشاوره حقوقی خانواده باید به دقت و با توجه به تمامی جوانب آن مورد بررسی قرار گیرد. این شامل مسائل مربوط به هویت، حقوق و وظایف والدین، و همچنین موضوعاتی همچون ارث و نسب می‌شود.
انواع روش‌های لقاح مصنوعی
روش‌های لقاح مصنوعی متنوع هستند و بسته به علل مختلف ناباروری در زوجین، به کار گرفته می‌شوند. ناباروری می‌تواند ناشی از مشکلاتی در مرد یا زن باشد، از جمله ضعف اسپرم، ضعف تخمک، یا دیگر عوامل متعدد. به همین دلیل، روش‌های مختلفی برای لقاح مصنوعی وجود دارد. چند مورد از روش‌های شناخته‌شده لقاح مصنوعی عبارتند از:
لقاح اسپرم شوهر با تخمک زن
در این روش، اسپرم شوهر برای بارور کردن تخمک زن شرعی و قانونی او استفاده می‌شود.
تزریق اسپرم مرد بیگانه
اگر اسپرم شوهر ضعیف باشد، ممکن است از اسپرم یک مرد دیگر برای بارور کردن زن استفاده شود.
انتقال تخمک به رحم زن دیگر
در صورتی که رحم زن قادر به نگهداری جنین نباشد، تخمک بارور شده به رحم زن دیگری منتقل می‌شود.
اهدای زایگوت
در این روش، زایگوت (ترکیب تخمک و اسپرم) به رحم زن منتقل می‌شود.
اهدای جنین
در این روش، جنینی که در آزمایشگاه به وجود آمده است، به رحم زن منتقل می‌شود.
استفاده از رحم اجاره‌ای
در این حالت، جنین در رحم زن دیگری که به عنوان حامل جنین عمل می‌کند، پرورش می‌یابد.
لقاح مصنوعی در قانون ایران
در ایران، تا چند سال پیش بحث‌های قانونی زیادی پیرامون اهدای جنین وجود داشت. اما در سال 1382، قانونی تصویب شد که نحوه اهدای جنین به زوج‌های نابارور را تنظیم می‌کند. این قانون تنها یکی از روش‌های ذکر شده در بالا را تایید کرده است. با این حال، باید توجه داشت که این قانون در مقایسه با قوانین مشابه در دیگر کشورها، دارای نواقص و چالش‌های قانونی متعددی است.
این نواقص ناشی از این واقعیت است که قوانین ایران بر اساس شرع و اسلام تنظیم شده‌اند. بنابراین، برخی کاستی‌ها و محدودیت‌ها در این قانون وجود دارد که باید مورد توجه قرار گیرند.
از مشکلات اصلی این قانون عدم اشاره به مسائلی مانند اهدای اسپرم، استفاده از رحم جایگزین، اهدای تخمک و دیگر روش‌های باروری مصنوعی اشاره‌ای است. قانون فقط اهدای جنین را به عنوان یکی از موارد لقاح مصنوعی در نظر گرفته و سایر روش‌ها را پوشش نمی‌دهد.
به گفته مشاوره حقوقی این موضوع نشان‌دهنده نیاز به بازنگری و به‌روزرسانی قوانین موجود است تا بتواند به طور جامع‌تری به مشکلات و نیازهای زوج‌های نابارور پاسخ دهد و از تکنولوژی‌های پیشرفته در حوزه باروری حمایت کند.
وضعیت حقوقی طفل ناشی از اسپرم و تخمک زوجین
در این روش، اسپرم شوهر با تخمک زن ترکیب می‌شود. گاهی به دلیل بیماری یا مشکلات طبیعی در مجرای اصلی، این ترکیب در آزمایشگاه انجام شده و سپس تخمک بارور شده به رحم زن منتقل می‌شود تا نوزاد رشد کند.
اگر لقاح مصنوعی با تزریق اسپرم شوهر به همسر شرعی و قانونی‌اش انجام شود، قانون ایران و شرع با آن مشکلی ندارند و فرزند حاصل مشروع بوده و از همه حقوق کامل قانونی و شرعی از والدین خود برخوردار است.
ماده‌های 1158 و 1159 قانون مدنی ایران مسائل مربوط به نسب کودک را بیان کرده‌اند. نسب کودک از طریق نزدیکی میان زوجین تعیین می‌شود، اما در موارد لقاح مصنوعی، اکثریت فقها و حقوقدانان این روش را جایز می‌دانند.
شرط اصلی این است که ضوابط شرعی و عفت خانواده رعایت شود. از نظر حقوقدانان، این مسئله مشروع و طفل حاصل نیز مشروع می‌باشد. طبق شرع، کودکی که از رحم زن متولد می‌شود به مادرش منتسب است و بین او و خویشان مادری‌اش توارث برقرار می‌شود. آیه دوم سوره مجادله نیز این موضوع را تایید می‌کند، و برخی فقها نیز همین فتوا را داده‌اند.
از آن جایی که ماده 861 قانون مدنی دو عامل نسب و سبب را به عنوان موجبات ارث برمی‌شمارد، پس این دسته از کودکان مشمول قانون ارث می‌شوند. زیرا نسب کودک یکی از عوامل اصلی برای تعلق ارث به اوست. کودکی که به عنوان فرزند مشروع والدین شناخته می‌شود، از اقوام خود ارث برده و اقوام نیز از او ارث می‌برند. البته به شرط تحقق موجبات ارث.
همچنین در ماده 875 قانون مدنی شرط وراثت را چنین بیان می‌کند:
برای ارث بردن، باید وارث در زمان فوت مورث زنده باشد. اگر وارث جنین باشد، در صورتی ارث می‌برد که نطفه‌اش در زمان مرگ مورث شکل گرفته و زنده متولد شود، حتی اگر بلافاصله پس از تولد بمیرد.
در مورد لقاح مصنوعی، اگر اسپرم شوهر پیش از فوت او با تخمک زن ترکیب شده و نطفه شکل گرفته باشد، کودک زنده متولد شده از این نطفه، مانند سایر فرزندان طبیعی از ارث برخوردار خواهد شد. اما اگر نطفه پس از فوت شوهر شکل بگیرد، فرزند از پدر ارث نمی‌برد.
این موضوع پرسشی را مطرح می‌کند: با توجه به نسبت خونی و ژنتیکی بین کودک و پدر و این واقعیت که اسپرم پدر با هدف شکل‌گیری کودک به آزمایشگاه اهدا شده است، چرا باید این کودک از ارث محروم شود؟
نفقه برای فرزندان متولد شده از تلقیح مصنوعی
با توجه به ماده 1196 قانون مدنی، اقارب در خط عمودی، چه به صورت صعودی و چه به صورت نزولی، ملزم به انفاق یکدیگرند. به عبارت دیگر، به فرزندان حاصل از تلقیح مصنوعی که با استفاده از اسپرم شوهر به دنیا می‌آیند، مانند فرزندان حاصل از رابطه زناشویی، نفقه تعلق می‌گیرد.
همچنین هزینه‌های زندگی، تحصیل، حضانت و تربیت کودک در این صورت بر عهده پدر است، و در صورت فوت او، بر عهده جد پدری می‌باشد.
تزریق اسپرم مرد بیگانه و آرای مختلف
زمانی که مرد به علت ناباروری قادر به تولید اسپرم نیست، راهی که برای بارور شدن زن انجام می‌دهند، تزریق اسپرم مرد بیگانه است. این روش مورد بحث قرار گرفته و آرا و نظرات مختلفی از جانب فقها و حقوقدانان ارائه شده است.
در مورد کودکان ناشی از تلقیح مصنوعی میان دو غریبه، قوانین بیشتری روی آنها تاکید می‌کنند و برای آنها منع قانونی وجود ندارد. در واقع این نوع از لقاح مصنوعی را مشروع دانسته و فرزند نیز نامشروع محسوب نمی‌شود.
وضعیت حقوقی کودک متولد شده از اهدای تخمک
بخشی از فرآیند تلقیح مصنوعی، اهدای تخمک نیز مورد توجه قرار می‌گیرد. در این روش، در صورتی که اسپرم مرد ناکافی باشد، از تخمک زن بیگانه استفاده می‌شود. این رویکرد توسط فقهای دینی تایید شده است.
طبق ماده یک قانون اهدای جنین، مراکز تخصصی ناباروری مجاز به انتقال جنین ناشی از تلقیح خارج از رحم زوج‌های قانونی و شرعی هستند، که با رعایت مسائل شرعی صورت گرفته باشد. پس از دریافت موافقت کتبی زوجین، جنین به رحم زنانی که ناباروری آنها تایید شده است، انتقال می‌یابد.
درباره وراثت و انتساب کودک حاصل از این روش به صاحب تخمک یا صاحب نطفه، قوانین مشخصی وجود ندارد.
وضعیت حقوقی کودک متولد شده از رحم اجاره ای
رحم اجاره‌ای، یک روش باروری است که در آن، تخمک حاصل از سلول‌های جنسی زن و شوهر به رحم فرد سومی انتقال داده شده و پس از زایمان، کودک را به والدین اصلی تحویل می‌دهد.
در نظام حقوقی ایران، این روش باروری توسط قوانین مشخصی تنظیم نشده است. بنابراین، استفاده از اصول حقوقی و قوانین مرتبط مانند قانون نحوه اهدای جنین به زوجین نابارور ضروری است.
به گفته وکیل آنلاین در این حالت، یک قرارداد بین طرفین تنظیم می‌شود که حامل نطفه، متعهد به حمل کودک برای زوج متقاضی و پس از تولد، تحویل کودک به آنها است. این معامله ممکن است با دریافت وجه یا به دلیل انگیزه انسان دوستانه از سوی نزدیکان زوج انجام شود.
قانون مدنی در ماده 10 به اعتبار اینگونه قراردادهای خصوصی اشاره کرده و می‌گوید که اینگونه قراردادها، مشروط به عدم مخالفت صریح با قانون، اعتبار دارند.
همچنین این کودک، از نظر ژنتیکی کاملا متعلق به پدر و مادر خود بوده و از آنها ارث می‌برد. او دارای کلیه حقوق قانونی و شرعی یک فرزند شرعی و قانونی است.
نوشته درباره فرزند آزمایشگاه و وضعیت حقوقی آن بخوانیم اولین بار در ترنجی پدیدار شد.
منبع: ترنجی